Afrika’da Botsvana’nın Kasane şehrinde 5 Aralık 2023’te gerçekleştirilen 18'inci UNESCO Somut Olmayan Kültürel Mirasın Korunması Hükümetlerarası Komite Toplantısı’nda Türkiye’nin 5 kültürel unsuru görüşüldü. Toplantıda Türkiye'nin geleneksel zeytin yetiştiriciliği "UNESCO Acil Koruma Gerektiren Somut Olmayan Kültürel Miras Listesi"ne kaydedildi. Böylece, zeytincilikle ilgili binlerce yıldır kuşaktan kuşağa aktarılarak yaşatılan ağaç budama yöntemleri, zeytin toplama şekilleri ve zeytinyağı sıkma yöntemleri gibi bazı geleneksel bilgi, beceri, yöntemler ile zeytin toplama imeceleri, hayır gelenekleri, kutlamalar gibi onların etrafında şekillenen toplumsal uygulamalar koruma altına alınmış oldu.
Marmara kıyılarından Akdeniz’in en doğu ucuna uzanan mucizeler coğrafyasında ekimin başından itibaren şubat ayı sonuna kadar sürecek bir hasat şöleni sahnelenecek. Doğanın bize sunduğu en değerli armağan zeytin, insan emeğiyle buluşacak. Pek çok bölgede olduğu gibi Bafa diyarı zeytinliklerinde de zeytinler elle hasat edilecek. Fotoğraf: Mithat Serçin
GELENEKSEL ZEYTİNCİLİK NEDEN DÜNYA MİRASI?
UNESCO’nun Türkiye’deki geleneksel zeytinciliği Acil Koruma Gerektiren Somut Olmayan Kültürel Miras Listesi’ne alınmasıyla ilgili verilen karar gerekçesinde aşağıdaki ifadeler yer aldı;
“Türkiye'de zeytincilik, delice adı verilen yabani zeytin ağaçlarının aşılanması, budanması ve gübrelenmesi ile zeytinlerin toplanması, hasat edilmesi ve işlenmesi anlamına geliyor. Zeytincilikle ilgili kullanılan yöntemler, iklim ve gübre gibi uygulamalar geleneksel bilgi ve yöntemlere dayanmaktadır. Zeytin ağaçları halk takvimine göre aşılanır ve toplanır. Bu zamanlarda çeşitli ritüeller, festivaller ve halk oyunları, danslar, yarışmalar ve şölenler gibi sosyal etkinlikler hasat mevsiminin başlangıcını ve bitişini işaret eder. Örneğin, köylüler sezonun ilk zeytinlerini toplamak için bir araya gelir ve bazı zeytinler yoksul insanların toplaması için bilerek bahçelerde bırakılır. Geleneksel bilgi, yöntem ve uygulamalar yüzyıllar boyunca aileler ve köyler arasında sözlü olarak ve ilgili uygulamalara katılarak aktarılmıştır. Günümüzde yayınlar, yaygın eğitim kursları ve bilgilendirici seminerler de bu aktarıma katkıda bulunmaktadır. Zeytin ağacı ve yaprağının (barış, sonsuzluk, bilgelik ve uyum ile ilişkilendirilen) sembolizmine ek olarak, zeytin yetiştiriciliği ile ilgili uygulamalar topluluk içinde dayanışma, işbirliği ve uyumu artırmaktadır. Bu unsur aynı zamanda çevresel sürdürülebilirlik çabalarına katkıda bulunmakta ve özellikle kırsal alanlarda sosyal ve kültürel kimliğin korunmasında önemli bir rol oynamaktadır.”
Geleneksel zeytin yetiştiriciliğimizin İnsanlığın Somut Olmayan Kültürel Mirası Listesi’ne alınması için Kültür Bakanlığı’nın daveti ile dosya hazırlayan kurumlar arasında Bornova, Hatay gibi zeytincilik araştırma enstitüleri gibi devlet kurumları; Mudanya, İznik, Ezine, Geyikli gibi ilçe belediyeleri; muhtarlar; tarımsal kalkınma kooperatifleri; Doğa Derneği gibi sivil toplum kuruluşları; Komili gibi ticari işletmeler ile birlikte çok sayıda akademisyen ve zeytin üreticisi küçük işletmeler yer aldı.
UNESCO'ya sunulan başvuruların tamamına ulaşmak için tıklayınız.
Ege ve Akdeniz boyunca uzanan geniş bir yay üzerinde kendi kendine yetişen ve çoğalan yabani zeytinlere delice denir. Delicelerin, Bafa ve Kuşadası yörelerinde âdeta bir ormana dönüştüğünü, dağda taşta karşımıza çıktığını, buna karşılık öbür zeytincilik bölgelerinde nadiren bulunduğunu ya da hiç bulunmadığını belirten uzmanlar, zeytin ağacının anayurdunun Türkiye olabileceğini söylüyor. Fotoğraf: Mahmut Koyaş
Zeytinyağı, çok eski zamanlardan beri en sağlıklı ve en değerli yağ. Ege ve Akdeniz’in antik kentlerinde yapılan kazılar, binlerce yıl öncesine ait zeytinyağı işliklerini ortaya çıkardı. Antalya, Varsak’ta bulunan Lyrboton Kome antik yerleşimi bunlardan biri. Fotoğraf: Bünyad Dinç
Hasattan sonra kış uykusuna yatan zeytin ağacı mart-nisan arasında uyanır. Yeni filizler verir, çiçeklenir. Ardından dallarından yeşil taneler sarkmaya başlar. Taneler büyür, çekirdek sertleşir, yeşil sarıdan mora ve siyaha renk değişimi başlar. Olgunlaşma zamanı zeytinin çeşidine, iklim koşullarına ve yöreden yöreye farklılık gösterse de yağlık zeytin için genel olarak ekim ayında tamamlanır ve hasat başlar. Fotoğraf: Mithat Serçin
Anadolu’da zeytin sıkımının en geleneksel yöntemleri halen kullanılıyor. Kapıkırı Köyü’nden Orhan Serçin hasat şenliğinde en eski yöntemlerden birini sergiliyor. Elle toplanan taneler, ayakla ezildikten sonra keten çuval içinde ve kızılçam kütüğünden yapılmış bir haznede elle sıkılıyor. Hem zorluğu hem yağın kalitesini ve verimini düşürdüğü için bu yöntem artık kullanılmıyor. Fotoğraf: Mithat Serçin
Teknolojinin gelişimine bağlı olarak, zamandan kazanmak ve verimi artırmak için makineli hasat öneriliyor. Ancak eğimli ve sarp arazi yapısı, geleneksel zeytinliklerin ve küçük işletmeciliğin yaygın olması, dikimi ve budaması makineli hasada göre düzenlenmiş zeytinliklerin az olması gibi nedenlerle bu yöntem Türkiye’de pek yaygın değil. O yüzden elle, sırıkla ya da sıyırıcı taraklarla hasat yapılır. Fotoğraf: Mahmut Koyaş
Türkiye, UNESCO Somut Olmayan Kültürel Miras Listelerinde 30'a ulaşan kültürel değeriyle en çok unsur kaydettiren ikinci ülke oldu
Aralık 2023 itibarıyla Somut Olmayan Kültürel Miras Listelerine kayıtlı değerlerimiz
İnsanlığın Somut Olmayan Kültürel Mirası Temsilî Listesi
1. Meddahlık Geleneği (2008)
2. Mevlevi Sema Törenleri (2008)
3. Âşıklık Geleneği (2009)
4. Karagöz (2009)
5. Nevruz (Azerbaycan, Hindistan, İran, Kırgızistan, Özbekistan ve Pakistan ile ortak dosya (2009) (2016 yılında dosya Afganistan, Azerbaycan, Hindistan, Irak, İran, Kazakistan, Kırgızistan, Özbekistan, Pakistan, Tacikistan ve Türkmenistan katılımı ile genişletilmiştir)
6. Geleneksel Sohbet Toplantıları (Yaren, Barana, Sıra Geceleri ve diğer, 2010)
7. Alevi-Bektaşi Ritüeli Semah (2010)
8. Kırkpınar Yağlı Güreş Festivali (2010)
9. Geleneksel Tören Keşkeği (2011)
10. Mesir Macunu Festivali (2012)
11. Türk Kahvesi ve Geleneği (2013)
12. Ebru: Türk Kâğıt Süsleme Sanatı (2014)
13. İnce Ekmek Yapımı ve Paylaşımı Geleneği: Lavaş, Katrıma, Jupka, Yufka (Azerbaycan, İran, Kazakistan, Kırgızistan ve Türkiye ile ortak dosya) (2016)
14. Geleneksel Çini Sanatı (2016)
15. Bahar Bayramı Hıdırellez (Makedonya ile ortak dosya) (2017)
16. Dede Korkut-Korkut Ata Mirası: Kültürü, Efsaneleri ve Müziği (Azerbaycan ve Kazakistan ile Ortak Dosya, 2018)
17. Geleneksel Türk Okçuluğu (2019)
18. Minyatür Sanatı (Azerbaycan, İran ve Özbekistan ile Ortak Dosya) (2020)
19. Geleneksel zekâ ve strateji oyunu: Togyzqumalaq, Toguz Korgool, Mangala / Göçürme (Kazakistan ve Kırgızistan ile Ortak Dosya) (2020)
20. Hüsn-i Hat, Türkiye’de İslam Sanatında Geleneksel Güzel Yazı (2021)
21. Çay Kültürü: Kimlik, Misafirperverlik ve Toplumsal Etkileşim Sembolü (Azerbaycan ile ortak dosya, 2022)
22. İpek Böcekçiliği ve Dokuma için İpeğin Geleneksel Üretimi (Afganistan, Azerbaycan, İran, Tacikistan, Türkmenistan ve Özbekistan ile ortak dosya, 2022)
23. Nasreddin Hoca/Molla Nesreddin/Molla Ependi/Apendi/Afendi Kozhanasyr Fıkra Anlatma Geleneği (Azerbaycan, Kazakistan, Kırgızistan, Tacikistan, Türkmenistan, Özbekistan ile ortak dosya, 2022)
24. İftar Gelenekleri (2023)
25. Sedef Kakma Sanatı (2023)
26. Tezhip Sanatı (2023)
27. Mey/Balaban Zanaatkarlığı ve İcrası (2023)
UNESCO Acil Koruma Gerektiren Somut Olmayan Kültürel Miras Listemiz
28. Islık Dili (2017)
29. Geleneksel Ahlat Taş İşçiliği (2022)
30. Geleneksel Zeytin Yetiştiriciliği (2023)
